Varlık ve Oluş adlı yapıt derin bir arayışın ürünü bir yönüyle Türk düşüncesinde yaratıcı bir düşüncenin evrimi sayılır. Kitap çağdaş felsefenin krizlerini ve tereddütlerini aşama aşama dile getirir. Ontolojik meseleler gündeme geldiği andan itibaren varlığın değişken çok boyutlu yapısı insanda sürekli bir gerilim yaratır. Çevremizde seyrettiğimiz yüzlerce çelişkinin insanda tek başına kendini aşma çabası uyandırması gibi bir sonuç çıkar ortaya. Bu kadim çatışma felsefenin bütün dalış ve uyanışlarında görülebileceği gibi bizzat doğanın kendisinde de vardır.
Varlık ve Oluş Türkiye'deki düşünsel serüveni yakından takip eden ve bizzat bu serüvene ortak olan birinin Batı düşüncesindeki çağdaş tartışmaların hiç de uzağında yer almadığını kanıtlar. Zikredilen kaynaklardan ve 1930'lu yıllardan itibaren günü gününe takip edilen isimlerden bu açıkça görülür.
Hilmi Ziya Ülken daima yerli bir düşünür kimliğiyle evrensel soruların peşinde olmuştur:
Görüşümüz sonlu âlemlerin kriz halinden ritimlerle kurtulmak üzere her birinin kendi oluşunda açıldığı ve sonlu varlıkların sonsuz varlığa açık evrimleri olduğu düşüncesine vardı a) Eğer âlem tam bir düzen halinde olsaydı hiçbir değişme ıstırap olmazdı b) Âlemde ideal bir düzene doğru bütün halinde bir yöneliş olsaydı çirkinlik hastalık ıstırap yalnız eksiklikten ibaret olurdu. Menfi değerlerin ve değerlerdeki çift kutupluluk önünde seçme iradesinin anlamı kalmazdı c) Âlemde mutlak bir mekanizm olsaydı hiçbir düzelme ve değerlendirme olmaz her yetkinleşme "mutlu bir tesadüf" veya "kör irade" ile açıklanırdı d) Alemde zıt kuvvetlerin çatışması olsaydı bu çatışmadan doğan neticelerin şuur hayat hürriyet gibi üstün dereceler olmasına imkân olamazdı. .. Fatal olarak gerektirilmiş zıt kuvvetlerden doğan netice de gerektirilmiş olurdu. Bu alternatiflerin imkânsızlığı önünde varlıkların çokluğuna aralarındaki akıldışı uçurumların doldurulması imkânsızlığına her varlığın ayrı oluşu ve ayrı evrimini göz önüne alma zaruretine fakat sonlu varlıklar arasında organlaşma düzenleyici güç bakımından dereceler olduğu bu derecelerin varlıklarda hiyerarşi ara-maya ve böylece maddeden düşünce ve inanca kadar varlık derecelerinde düzenleyici gücün ve hürriyetin yükseldiği sonlu varlıkların yalnız insan düşüncesi ve hürlüğünde sonsuz varlığa açık bir oluş halinde bulunduğu kanaatine vardık.
