Osmanlı devlet örgütlenmesinin mutlakiyet modeli ile gelişmesi tarihin son büyük imparatorluklarından birini yaratır. Bu modelin klasik mekanı olan Topkapı Sarayı merkezi oluşumun unsurlarını resmi bölümler ve hanedanın yaşadığı mekanlarıyla içeren bir işlevler komplesiydi. Osmanlı devlet kurumlaşmasının hiyerarşik gelişimini Bizans'tan aktarılan tarihsel topografya üzerinde çevresel yapılarla toplayan Topkapı Sarayı siyasi hayatın merkeziydi.
Osmanlı hayatını ve yönetimini 19. yüzyıldaki Batılılaşma kararına iten süreçte mutlakiyet modelinin gevşetilmesi sarayın da nitelik değiştirmesine yol açar. Sahilsaray görüntüsüyle sivilleşen saray hayatı ve mimarisi örgütlenme açısından da yönetimin çağdaş yapılanması ve meşruti işlev dağılımı ile şekillenir. Padişah çevresindeki törensel mekanlara indirgenen resmi Mabeyn Dairesi ve kadrosu Tanzimat reformunun sarayda yaptığı en ciddi değişimdir. Buna karşın Batılı anıtsallığa sahip tek parça 19. yüzyıl Osmanlı sarayında uygulanan geleneksel harem-selamlık ayrımı Avrupa saray modeline özgün bir örnek oluşturur. Osmanlı düşüncesinin büyük devletlerle dramatik bir rekabete girerek çağdaşlaşmaya çalıştığı bir dönemi tüm yapısı ve olaylarıyla sergileyen Dolmabahçe Sarayı'ndaki gelenek ve yenilik çelişkisi olgun ve emperyal bir atmosfer yaratırken Osmanlı mimarisinin son atılımlarından birini ortaya koyar. Dolmabahçe Sarayı topluluğu Osmanlı sanatının yarattığı son büyük yapı kütlesi ve kompleksidir.
